Vroeger op school, maar ook thuis, werd ik veel voorgelezen
uit sprookjesboeken en uit de kinderbijbel.
Ik genoot van die verhalen en ik
zal een jaar of acht geweest zijn, toen ik tegen mijn moeder zei dat je het
scheppingsverhaal natuurlijk niet letterlijk moest nemen, evenmin als de
opstanding van Jezus na drie dagen. Dat was natuurlijk niet écht gebeurd. Het werd
met een bepaalde bedoeling verteld, om iets anders duidelijk te maken. Net
zoals dat het geval was in de sprookjes. De wolf at Roodkapje niet écht op.
Ik verwoordde dit uiteraard wat
kinderlijker, maar ik weet nog dat mijn moeder me verontrust aankeek. Wat ik
bedoelde en waar ik toen nog niet de juiste woorden voor kon vinden, maar wat
ik toen al absoluut zeker wist, was dat verhalen een anekdotische laag hebben:
dat wat er letterlijk in het verhaal gebeurt, en daaronder symbolische laag:
daar waar het verhaal eigenlijk over gaat. De diepere betekenis.
Ik begreep kennelijk al heel jong
dat een verhaal de drager is voor een boodschap. En de personages, de
verwikkelingen en de conflicten in dat verhaal werden zorgvuldig geconstrueerd en aaneengesmeed om die
boodschap over te brengen.
En dat is precies de magie van verhalen. Je krijgt een cadeautje aangereikt en het is aan jou om het uit te pakken en het verhaal
te duiden.
Zo las ik in NRC dit weekend een
prachtige interpretatie van Joyce Roodnat over de film Gravity met Sandra Bullock. Roodnat bekijkt de film en komt er maar
niet in (in het verhaal), het enige wat haar aanvankelijk bij de les houdt is de acteerprestatie van Sandra
Bullock die klem zit in de eeuwige ruimte en de perfecte stilte. Het
ruimtegedoe in de film vindt Roodnat te kinderlijk en haar gedachten nemen de
vrije loop. Totdat ineens het besef tot haar doordringt dat ze iets over het
hoofd ziet. De astronaute is een moeder die haar dochtertje verloren heeft. Ik
citeer Joyce Roodnat:
‘Ik deed dat af als een sentimenteel extraatje, goed voor de traan…
(…), maar het is de kern van de film. Beschouw Gravity als een metafoor voor haar rouw en je ondergaat
alle dimensies van het verlies van een kind. Alle houvast is weg. Het begrip
tijd gereduceerd tot de hoeveelheden brandstof en zuurstof die ze heeft, het
ruimtepak berooft haar van haar vrouwelijkheid en belemmert haar bewegingen.
Gewichtloos zwabbert ze rond, overgeleverd aan de chaos.
Ja, zo voelt peilloos verdriet. En wat is het verwerken van
onoverkomelijk lijden anders dan weer leren vertrouwen op de basis van alles,
de zwaartekracht? Daar gaat Gravity over.
De astronaute bereikt de aarde. We zien haar uit het water aan land
kruipen. Wankelend verheft ze zich van vier poten naar twee benen. Ze wordt
opnieuw geboren, op de manier van de allereerste mens.’
Geweldig, zoals ze dit
verwoordt. Dat is precies de kracht van symbolisch kunnen denken en daarmee de
betekenis ergens van zien en zo het verhaal in de diepte kunnen duiden. Dat
staat tegenover het blijven steken in de letterlijke of anekdotische laag. Dan
kom je niet in het verhaal, dan begrijp je er niets van.
Hetzelfde geldt voor de Zwarte
Pieten-discussie die nu zelfs de VN heeft bereikt. Wat hier aan de hand is, is dat
hier de link met de symboliek en daarmee de oorspronkelijke betekenis verloren
is gegaan.
In dat kader heb ik genoten van
het uitstekende artikel van Arnold Jan Scheer in de Volkskrant, waarin hij
uiteenzet dat Zwarte Piet een archetype is. Hij heeft niets met slavenhandel te
maken.
De traditie rond Sinterklaas en
Zwarte Piet zijn duidelijk voorbeelden van de vermenging van heidens en
christelijk en mythologisch denken en stammen uit de Europese mythologie.
Achter het uiterlijk van
Sinterklaas en Zwarte Piet schuilt de voortzetting van een heidense mythe van de
Noord-Europese God Wodan, die met een wijde mantel en een speer door de nacht
door de stormachtige hemel rijdt op de heilige Germaanse schimmel, met Eckhart
zijn Donkere Helper.
Eckhart is de Pan, de vroege
heidense gehoornde koning van het woud, de Duistere, wispelturige sjamaan,
natuurgeest van jacht, zang, dans, muziek en seks die populair bleef tot in de
dagen van Shakespeare. De helper kon mannelijk of vrouwelijk zijn. Of allebei
tegelijk, hij had vaak een bezem, het oeroude vruchtbaarheidssymbool waarmee
hij jonge vrouwen plaagde en later kinderen.
Soms daalde Wodan af door de
schoorstenen van de huizen en strooide zaden om vruchtbaarheid te bevorderen.
De overeenkomsten met het sinterklaasfeest zijn duidelijk. De speer wordt
een staf en de bezem wordt in de loop van de tijd een roe. De
symbolen staan voor respectievelijk waardigheid en vruchtbaarheid.
Wodan is alwetend. Vergelijk het
boek van Sinterklaas, een symbolische verwijzing zien naar de wet van karma:
dat wat je zaait, dat oogst je. En de Sint weet het.
Ook de zak wordt in verband
gebracht met karma: als mens worden we niet geboren als een onbeschreven blad,
maar hebben bagage bij ons die voorkomt uit vorige bestaans-toestanden.
Zwarte Piet heeft ook
overeenkomsten met de eerste tarotkaart, die van de Dwaas. Ook de Dwaas, the Fool, heeft een
knapzak.
Er zijn nog veel meer parallellen tussen
de verering van Wodan en het sinterklaasverhaal. Zo schonk Wodan de mensheid de
runen, het oudst bekende schrift gebruikt door de Germaanse bevolking, en kijk: Sinterklaas geeft chocoladeletters. Bij de Germanen was de dichtkunst
gewijd aan Wodan en kijk: bij het sinterklaasfeest schrijven de mensen gedichten voor
elkaar. Wodan was de beschermheer van de schoenmakers. Voor Sinterklaas wordt
de schoen gezet. De Germanen offerden gevlochten broden en broodkransen aan de
goden. Dit doet denken aan de speculaaspoppen en taai taai bij het
sinterklaasfeest.
Kortom… allemaal mythologie,
allemaal symboliek. Laten we het sinterklaasverhaal koesteren. Anders raken we de
oorspronkelijke betekenis kwijt en vertelt het niets meer. Desnoods dan maar maar met bontgekleurde pieten. Wat maakt het uit. Piet is helemaal geen slaaf. Piet is de nar, de zot, onder invloed van de maan, door God aangeraakt en daarom kan hij uitgerekend die dingen zeggen en doen die de hoger geplaatsten niet kunnen zeggen. Vergelijk de nar in King Lear: hij kan als enige de waarheid zegegen. Hij is vrij. Hij helpt ons herinneren dat we mogen lachen en spelen. Hij is de instinctieve natuur, diep in ons verborgen en ja, vaak duister... Lang leve Zwarte Piet. Het is niet voor niets dat kinderen dol op hem zijn.
O ja, en laten we onze kinderen veel,
heel veel verhalen voorlezen zodat ze symbolisch leren kijken en denken. Dat
verrijkt en verdiept het leven.
